Spis treści:
1. Jakie pytania zadał Sąd odsyłający?
2. Czy wysoka prowizja może być nieuczciwym warunkiem umownym?
W dniu 23 listopada 2023 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) wydał wyrok w sprawie o sygn. akt. C -321/22, który stanowił odpowiedź na pytania prejudycjalne zadane przez Sąd Rejonowy dla Warszawy Śródmieścia.
Sprawa, na tle której doszło do skierowania przez sąd polski pytań prejudycjalnych dotyczyła pożyczek podlegających reżimowi ustawy o kredycie konsumenckich zaciągniętych przez konsumentów w instytucji pożyczkowej. Pożyczki te posiadały bardzo wysokie koszty pozaodsetkowe w wysokości około 75% całkowitej kwoty kredytu, w tym sama prowizja za udzielenie pożyczki wynosiła około 50% całkowitej kwoty kredytu.
Zgodnie z umowami pożyczek ich spłata mogła być dokonywana wyłącznie w gotówce do rąk agenta pożyczkodawcy podczas jego wizyt w miejscu zamieszkania pożyczkobiorcy.
Powództwo pożyczkobiorców sprowadzało się do wniosku o stwierdzenie, że warunki umowy pożyczek zawartych z pożyczkodawcą w zakresie pozaodsetkowych kosztów kredytów są wobec nich bezskuteczne z uwagi na swój nieuczciwy charakter wynikający z oczywiście zawyżonego i przekraczającego rozsądne granice charakteru tych opłat i prowizji. W ocenie strony powodowej opłaty i prowizje zastrzeżone w umowach pożyczek były nieproporcjonalne w stosunku do kwoty pożyczki, stanowiąc główne źródło dochodów pożyczkodawcy.
Jakie pytania zadał Sąd odsyłający?
Sąd Rejonowy dla Warszawy Śródmieścia w okolicznościach powyższej sprawy zadał następujące pytania prejudycjalne:
- Czy art. 3 ust. 1 [dyrektywy 93/13] należy interpretować w ten sposób, że pozwala on na uznanie za nieuczciwy warunek umowny postanowienia, które przyznaje przedsiębiorcy opłatę lub prowizję w kwocie rażąco wysokiej w stosunku do oferowanej przez niego usługi?
- Czy art. 7 ust. 1 [dyrektywy 93/13] oraz zasadę skuteczności należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie przepisom prawa krajowego lub wykładni sądowej tych przepisów krajowych, zgodnie z którymi niezbędnym wymogiem uwzględnienia powództwa konsumenta przeciwko przedsiębiorcy o ustalenie nieważności lub bezskuteczności umowy albo jej części zawierającej nieuczciwe warunki umowne jest posiadanie przez konsumenta interesu prawnego?
- Czy art. 6 ust. 1 [dyrektywy 93/13] oraz zasady skuteczności, proporcjonalności i pewności prawa należy interpretować w ten sposób, że pozwalają one na uznanie, że umowa pożyczki, której jedyny warunek umowny przewidujący sposób spłaty pożyczki został uznany za nieuczciwy warunek umowny, nie może obowiązywać po wyłączeniu z niej tego warunku i wobec tego jest nieważna?
Czy wysoka prowizja może być nieuczciwym warunkiem umownym?
Udzielając odpowiedzi na pierwsze z pytań prejudycjalnych TSUE stwierdził, że postanowienie umowne może zostać stwierdzone za nieuczciwe, a tym samym niewiążące konsumenta, jeżeli przewiduje ono zapłatę przez konsumenta kosztów lub prowizji w kwocie rażąco nieproporcjonalnej do świadczonej w zamian za tą prowizję usługi, przy czym badanie takiego postanowienia umownego na okoliczność jego nieuczciwości nie może być wykluczone na podstawie art. 4 ust. 2 w związku z art. 8 Dyrektywy 93/13.
Powyższe oznacza, że do oceny sądu krajowego TSUE pozostawił ustalenie czy ocena nieuczciwego charakteru warunku nie dotyczy ani głównego przedmiotu umowy, ani relacji ceny i wynagrodzenia z jednej strony do dostarczonych w zamian towarów lub usług z drugiej strony, o ile warunki te zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem.
Czy istnienie dalszego roszczenia wyklucza interes prawny konsumenta w wytoczeniu powództwa o ustalenie?
Najciekawsze pytanie zadane TSUE dotyczyło możliwości wystąpienia przez konsumenta z powództwem o ustalenie w sytuacji, gdy konsumentowi przysługuje możliwość skierowania wobec przedsiębiorcy roszczenia lepiej chroniącego jego interes.
W polskim orzecznictwie istnieje bowiem ugruntowany pogląd zgodnie z którym konsument nie posiada odpowiedniego interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. legitymującego go do wytoczenia powództwa o ustalenie w sytuacji gdy temu konsumentowi przysługuje roszczenie dalej idące o zwrot nienależnego świadczenia na rzecz przedsiębiorcy lub też w sytuacji gdy taki przedsiębiorca wystąpi w ramach powództwa wzajemnego z roszczeniem o świadczenie, którego istnienie konsument kwestionuje w ramach powództwa o ustalenie.
Udzielając odpowiedzi na drugie pytanie prejudycjalne TSUE stwierdził, iż art. 7 ust. 1 Dyrektywy 93/13 w związku z zasadą skuteczności, stoi na przeszkodzie przepisom prawa krajowego wykładanym w ten sposób, iż w celu uwzględnienia wytoczonego przez konsumenta powództwa zmierzającego do stwierdzenia bezskuteczności nieuczciwego warunku w umowie zawartej z przedsiębiorcą wymagają dowodu na istnienie interesu prawnego, w sytuacji gdy uznaje się, że taki interes nie istnieje, jeżeli konsumentowi przysługuje powództwo o zwrot nienależnego świadczenia, lub gdy może on powołać się na tę bezskuteczność w ramach obrony przed powództwem wzajemnym w przedmiocie wyegzekwowania wykonania zobowiązania wytoczonym przeciwko niemu przez tego przedsiębiorcę na podstawie tego warunku.
Powyższe może mieć doniosłe znaczenie dla konsumentów i praktyki sądowej, bowiem oznacza, iż sąd krajowy nie będzie mógł oddalić powództwa o ustalenie nieważności umowy lub jej określonego postanowienia powołując się na brak istnienia interesu prawnego konsumenta z tego powodu, że konsumentowi przysługuje uprawnienie do wytoczenia powództwa o zapłatę.
Czy w przypadku uznania za nieuczciwy warunku umownego określającego jedyny sposób spłaty pożyczki, umowa pożyczki może nadal obowiązywać?
Udzielając odpowiedzi na ostatnie z pytań prejudycjalnych TSUE uznał, iż możliwe jest uznanie ze nieważną w całości umowy pożyczki, w sytuacji, gdy zostanie stwierdzone, że nieuczciwy charakter ma jedynie warunek tej umowy określający konkretne sposoby zapłaty kwot należnych z tytułu okresowych rat (w okolicznościach sprawy spłata pożyczki mogła odbywać się wyłącznie gotówką w domu konsumenta) oraz że taka umowa nie może obowiązywać dalej bez tego warunku.
Jeżeli jednak możliwe jest usunięcie nieuczciwego warunku i możliwe jest przywrócenie rzeczywistej równowagi stron bez naruszania istoty danej umowy, to nie istnieją podstawy do unieważnienia umowy w całości, co oznacza, że umowa powinna obowiązywać dalej bez nieuczciwego warunku, a konsument powinien mieć możliwość dokonania wyboru dowolnego, dopuszczalnego na mocy prawa krajowego sposobu płatności rat pożyczki.