Już nie tylko pandemia wirusa Sars – CoV – 2, ale również wysoka inflacja, czy aktualna sytuacja geopolityczna, w szczególności wojna w Ukrainie i wynikłe z niej implikacje dla światowych rynków surowcowych mogą w realiach określonych stosunków obligacyjnych stanowić podstawę do zastosowania klauzuli rebus sic stantibus uregulowanej w art. 3571 kodeksu cywilnego.
Powyżej wskazana norma przyznaje stronom umowy uprawnienie do żądania ukształtowania przez Sąd wcześniej zawartego stosunku cywilnoprawnego, poprzez zmianę wysokości świadczenia, sposobu jego wykonania lub nawet w skrajnych przypadkach rozwiązania tego stosunku obligacyjnego, jeżeli wykonanie świadczenia przez jedną ze stron w pierwotnym jego kształcie groziłoby tej stronie rażącą stratą lub było połączone dla niej z nadmiernymi trudnościami, a strony tej umowy zawierając ją, nie przewidziały zaistnienia takich okoliczności.
Nadzwyczajna zmiana stosunków
Podstawowym warunkiem zastosowania klauzuli rebus sic stantibus jest wystąpienie nadzwyczajnych okoliczności, których zaistnienia przy zawarciu umowy strony nie przewidziały. Przymiot nadzwyczajności oznacza, że zmiana musi być wyjątkowa, normalnie niespotykana. Wyjątkowością musi być dotknięta sama zmiana okoliczności towarzyszących wykonaniu zobowiązania, zaś samo zdarzenie, które ją wywołało może pozostawać w sferze zwykłych wydarzeń. Jeżeli jednak samo zjawisko jest nadzwyczajne to istnieje wysokie prawdopodobieństwo, iż wywoła ona również nadzwyczajną zmianę stosunków. Dla możliwości zastosowania klauzuli rebus sic stantibus istotne jest również, aby zmiana stosunków miała, co do zasady charakter trwały jak również, aby była ona powszechna, a nie indywidualna dotyczą jedynie podmiotu jednego stosunku zobowiązaniowego.
Wskazana powyżej nadzwyczajna zmiana okoliczności musi zaistnieć od momentu powstania zobowiązania, do chwili jego wymagalności, gdyż jak powszechnie przyjmuje się w doktrynie, strona będąca w zwłoce nie może powoływać się na nadzwyczajną zmianę stosunków. Nadzwyczajna zmiana stosunków może dotyczyć zarówno umowy w których spełnienie świadczenia następuje w niewielkim okresie czasu od nawiązania stosunku, jak również w których świadczenie jest rozłożone w dłużej perspektywie czasowej. W przypadku stosunków umownych w których od powstania stosunku do spełnienia świadczenia upływ czasu jest niewielki znacznie trudniej jest wykazać, że nadzwyczajna zmiana, która nastąpiła w trakcie realizacji zobowiązania, nie mogła zostać wzięta pod uwagę przez strony w chwili zawarcia umowy.
Nadmierne trudności w spełnieniu świadczenia lub ryzyko rażącej straty
Drugą przesłanką zastosowania klauzuli rebus sic stantibus jest wymóg, aby nadzwyczajna zmiana stosunków skutkowała powstaniem nadmiernych trudności w spełnieniu świadczenia przez jedną ze stron lub co bardziej powszechne w praktyce, aby spełnienie świadczenia groziło jednej ze stron rażącą stratą.
Okoliczność nadmiernych trudności w spełnieniu świadczenia nie jest sprecyzowana w przepisach kodeksu cywilnego. Przyjmuje się jednak, że pod tym pojęciem należy rozumieć trudności praktyczne lub prawne w wykonaniu przez dłużnika nakazanego mu zgodnie z umową świadczenia, które pociągałyby dla dłużnika szczególne uciążliwości, stawiałyby go w niebezpieczeństwie lub też wymagały podjęcia od niego nieracjonalnych działań. Co do zasady należy uznać, iż są to trudności natury osobistej.
Pojęcie rażącej straty również nie zostało zdefiniowane przez ustawodawcę, chociaż zarówno dla ustalenia znaczenia słowa „strata” jak również poprzedzającą ją kwalifikatora „rażąca” możliwe jest sięgnięcie do innych przepisów kodeksu cywilnego posługujących się powyższymi pojęciami. Dla ustalenia desygnatu wyrażenia strata pomocne staje się sięgnięcie do przepisów regulujących kwestie szkody, a w zakresie przymiotu rażącego charakteru straty pomocna staje się instytucja miarkowania kary umownej, bowiem zgodnie z treścią art. 484 § 2 zd. 2 k.c., jeżeli kara umowna jest rażąco wygórowana możliwe jest jej zmniejszenie. W przypadku kary umownej do ustalenia czy ma ona charakter rażący często dokonuje się porównania kary umownej z innymi wartościami zobowiązania takimi jak wartość wynagrodzenia umownego czy wysokość odszkodowania jakie wierzyciel mógłby uzyskać, gdyby naprawienie szkody następowało na zasadach ogólnych.
Warto wskazać, iż aby w ogóle doszło do zastosowania art. 3571 k.c. strata musi mieć charakter rażący, a zatem każda strata, która nie wypełnia tych znamion, mieści się w normalnym ryzyku kontraktowym strony spełniającej świadczenie. Pewnym złagodzeniem w tych okolicznościach jest fakt, że przesłanką zastosowania art. 3571 k.c. nie jest wystąpienie rażącej straty, ale sama jej groźba.
W sytuacji zaistnienia dwóch omawianych podstaw zastosowania klauzuli rebus sic stantibus – nadmiernej zmiany okoliczności – oraz – nadmiernych trudności w spełnieniu świadczenia lub groźby rażącej straty – oraz związku przyczynowego pomiędzy nimi, strona dotknięta negatywnymi konsekwencjami zmiany stosunków uprawniona jest do żądania od Sądu ukształtowania stosunku prawnego poprzez podwyższenie wynagrodzenia lub zmianę sposobu spełnienia świadczenia, stosownie do skutków jakie nadzwyczajna zmiana stosunków powoduje dla świadczenia dłużnika. W skrajnych przypadkach możliwe jest również rozwiązanie zawartego stosunku prawnego przez Sąd.
Norma art. 3571 kodeksu cywilnego
Dotychczas norma art. 3571 kodeksu cywilnego nie była często używana w praktyce. Jednakże pandemia, wysoka inflacja oraz najnowszy bieg zdarzeń skutkują coraz większym zainteresowaniem uczestników obrotu cywilnoprawnego klauzulą rebus sic stantibus. Przedmiotowe wpływa również na pewną zmianę i modyfikację poglądów orzecznictwa sądowego w tym na fakt, iż coraz mniejszą popularnością cieszy się pogląd wedle, którego powództwo oparte na normie art. 3571 k.c. można wytoczyć wyłącznie jeszcze przed wykonaniem zobowiązania, gdyż wykonane zobowiązanie nie może podlegać modyfikacji na podstawie omawianego przepisu. Pogląd ten słusznie cieszy się coraz mniejszą popularnością, zaś przychylenie się do poglądu przeciwnego wpływa korzystnie na koncentrację materiału dowodowego i sam proces sądowy, bowiem w przypadku jego wytoczenia po spełnieniu świadczenia przez stronę dotkniętą okolicznościami ujętymi w art. 3571 k.c. możliwe jest ustalenie rzeczywistej wysokości straty i w tym zakresie dla ustalenia istotnej dla postepowania okoliczności nie istnieje potrzeba opierania ustalenia ustaleń faktycznych przez Sąd w oparciu o okoliczności możliwe do wystąpienia, prawdopodobne, lecz w oparciu o okoliczności które faktycznie już zaistniały oraz są stałe.