Art. 18 kodeksu spółek handlowych (dalej k.s.h.) przewiduje wymogi zastrzeżone dla możliwości pełnienia funkcji w organach spółek kapitałowych, które stosuje się również do członka zarządu spółki partnerskiej oraz członka rady nadzorczej spółki komandytowo-akcyjnej. Wymogi są sformułowane zarówno od strony pozytywnej, jak i negatywnej.
Podstawową zasadą jest iż członkiem zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej albo likwidatorem spółki może być wyłącznie osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych.
Z punktu widzenia tematyki prawnokarnej najbardziej interesująca nas regulacja znajduje się jednak w art. 18 § 2 k.s.h., który to przepis zawiera negatywną przesłankę do pełnienia funkcji członka zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, do bycia likwidatorem albo prokurentem spółki. Otóż taka osoba nie może być skazana prawomocnym wyrokiem za przestępstwa określone w przepisach rozdziałów XXXIII-XXXVII Kodeksu karnego (dalej: k.k.) oraz w art. 587, art. 590 i art. 591 k.s.h.
Należy ustalić, jakiego rodzaju czyny zabronione kryją się pod wskazaną wyżej regulacją w kodeksie karnym. Otóż rozdział XXXIII k.k. dotyczy przestępstw przeciwko ochronie informacji. Do tej kategorii zaliczają się takie przestępstwa jak m.in. ujawnienie lub wykorzystanie informacji niejawnych, ujawnienie lub wykorzystanie informacji uzyskanych w związku z pełnioną funkcją lub niszczenie bądź uszkodzenie danych informatycznych.
Rozdział XXXIV k.k. zawiera przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów. W tym rozdziale spenalizowano takie zachowania jak m.in. fałszerstwo (materialne i intelektualne), używanie dokumentów poświadczających nieprawdę, przestępstwa dotyczące dokumentów tożsamości, a także przestępstwa związane z fałszowaniem faktur.
Rozdział XXXV k.k. zawiera przestępstwa przeciwko mieniu. Należą do nich przestępstwa „pospolite” jak m.in. kradzież (w tym z włamaniem), rozbój, przywłaszczenie, paserstwo, ale również przestępstwa bardziej wyrafinowane, takie jak oszustwo, czy oszustwo komputerowe.
Rozdział XXXVI k.k. zawiera katalog przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym. Spenalizowane w tym rozdziale zachowania polegają m. in. na wyrządzeniu szkody innemu podmiotowi na skutek nadużycia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków, łapownictwie na stanowisku kierowniczym, wyłudzeniu kredytu, wyłudzeniu odszkodowania, praniu pieniędzy oraz na działaniu zmierzającym do pokrzywdzenia wierzycieli.
Rozdział XXXVII k.k. w końcu dotyczy przestępstw przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi i wymienia takie czyny zabronione jak m.in. fałszowanie pieniędzy i innych środków płatniczych albo dokumentów równoznacznych, puszczanie w obieg fałszywych pieniędzy i innych środków płatniczych, dokumentów płatniczych, albo dokumentów równoważnych, oszustwo kapitałowe, fałszowanie znaków urzędowych i inne.
Przepisy karne penalizujące niewłaściwe zachowania zostały zawarte również w kodeksie spółek handlowych, a zakaz, o którym mowa w art. 18 § 2 k.s.h. dotyczy również skazania za popełnienie czynów zabronionych spenalizowanych w art. 587, 590 oraz 591 k.s.h., to jest ogłaszania i przedstawiania nieprawdziwych danych organom spółki, władzom państwowym lub osobom powołanym do rewizji, umożliwienia bezprawnego głosowania na walnym zgromadzeniu lub bezprawnego wykonywania praw mniejszości bądź posługiwania się przy tym sfałszowanym lub cudzym dokumentem.
Dobór takiego a nie innego katalogu przestępstw, za których skazanie uniemożliwia pełnienie uprzednio wymienionych funkcji w organach spółek, nie budzi zastrzeżeń i uzasadniony jest koniecznością zagwarantowania zaufania i pewności obrotu poprzez piastowanie funkcji w organach spółek kapitałowych przez osoby o odpowiednich kwalifikacjach moralnych. Skazanie za inne przestępstwa nie wyklucza pełnienia tych funkcji.
Co do zasady zakaz ustaje z upływem piątego roku od dnia uprawomocnienia się wyroku skazującego, chyba że wcześniej nastąpiło zatarcie skazania. Istnieje jednak możliwość szybszego ustania zakazu, bowiem w terminie trzech miesięcy od dnia uprawomocnienia się wyroku skazany może złożyć wniosek do sądu, który wydał wyrok, o zwolnienie go z zakazu pełnienia funkcji w spółce handlowej lub o skrócenie czasu obowiązywania zakazu. Nie dotyczy to przestępstw popełnionych umyślnie.
Zakaz dotyczy zarówno skazań, które nastąpiły przed planowanym objęciem funkcji, jak również dotyczy osób, które zostały skazane w czasie sprawowania funkcji. W czasie sprawowania tych funkcji należy więc przestrzegać porządku prawnego, bowiem niemożność sprawowania funkcji w związku ze skazaniem za wymienione wyżej przestępstwa nie jest uzależniona uprzedniego wzruszenia uchwały w przedmiocie wyboru na sprawowanie funkcji.