Na łamach wyroku z dnia 2 czerwca 2021 r. sygn. akt. II CSKP 7/21 Sąd Najwyższy przedstawił analizę powszechnie stosowanych w obrocie cywilnoprawnym warunków płatności wynagrodzenia wykonawcy lub podwykonawcy stosowanych w umowach o roboty budowlane. Zaskoczeniem dla części uczestników obrotu cywilnoprawnego może być fakt, iż część z popularnych i powszechnych warunków, od których Zamawiający lub Generalni Wykonawcy uzależniają płatność wynagrodzenia swoim kontrahentom w ocenie Sądu Najwyższego nie jest zgodna z prawem.
Essentialia negotii umowy o roboty budowlane
Jak wynika z art. 647 k.c. umowa o roboty budowlane jest umową wzajemną i odpłatną. W rezultacie zapłata wynagrodzenia wykonawcy robót należy do elementów przedmiotowo istotnych tej umowy stanowiąc jej essentialia negotii.
Postanowienia umowne które poddawałyby w wątpliwość istnienie zobowiązania wzajemnego inwestora stałyby w sprzeczności z naturą tego stosunku prawnego i wykraczałyby poza granice zakreślone w art. 3531 k.c.
Powiązanie zapłaty całego wynagrodzenia z warunkiem w rozumieniu art. 89 k.c. godziłoby w naturę stosunku prawnego, skoro zawarta umowa byłaby tylko warunkowo wzajemna i odpłata.
Przy czym należy dostrzec, iż odrębną kwestią od warunkowości zapłaty wynagrodzenia jest stan wymagalności roszczenia o zapłatę wynagrodzenia za roboty budowlane, rozumiany jako możliwość dochodzenia przez wierzyciela (wykonawcę) umówionego wynagrodzenia na drodze sądowej.
Warunki niedopuszczalne
W kontekście powyżej określonych essentialia negotti umowy o roboty budowalne należy uznać, iż postanowienia umowne które wymagają od wykonawcy przedstawienia dokumentów, których wystawcą jest podwykonawca są warunkiem uzależniającym zapłatę wynagrodzenia należnego wykonawcy od zachowania osoby trzeciej, a wiec – z perspektywy stron umowy o roboty budowlane – zdarzeniem przyszłym i niepewnym. Do takich postanowień w powszechnej praktyce obrotu gospodarczego należy uznać postanowienia które uzależniają zapłatę wynagrodzenia od przedstawienia faktur podwykonawcy obciążających wykonawcę, czy oświadczeń podwykonawcy o niezaleganiu z płatnościami, gdyż co nie ulega wątpliwości, podwykonawca z różnych przyczyn może nie podstawić faktury czy oświadczenia wykonawcy / generalnemu wykonawcy, zaś w konsekwencji oznacza to, że wykonawca / generalny wykonawca nie będzie dysponować wymaganym w świetle umowy dokumentem warunkującym płatności wynagrodzenia mu należnego z tytułu realizacji umowy o roboty budowlane.
W rezultacie takie postanowienie umowne, które uzależnia płatność wynagrodzenia od okoliczności zależnej od podmiotu trzeciego względem umowy o roboty budowlane jako sprzeczne z naturą stosunku prawnego wykreowanego umową o roboty budowlane (art. 3531 w zw. z art. 89 k.c.), są nieważne (art. 58 § 1 i 3 k.c.) Należy je traktować jako niezastrzeżone.
Warunki dopuszczalne
Zdaniem Sądu Najwyższego dopuszczalne jest natomiast uzależnienie wymagalności roszczenia o zapłatę wynagrodzenia od spełnienia przez wykonawcę dodatkowych świadczeń ubocznych (np. złożenia dokumentacji powykonawczej) lub dokonania określonych aktów staranności (np. złożenia rozliczenia co do wykonanych robót, kosztorysu czy też własnej faktury), a więc zachowań, które są uzależnione wyłącznie od wykonawcy. Tego rodzaju postanowienie nie stanowi warunku w rozumieniu art. 89 k.c., lecz jest przesłanką, którą należy spełnić, aby przyjąć, iż roszczenie o spełnienie świadczenia wzajemnego (zapłatę wynagrodzenia) stało się wymagalne.
W ocenie Sądu Najwyższego nic nie stoi na przeszkodzie, aby uzależnić wymagalność roszczenia o zapłatę wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane od przestawienia przez wykonawcę własnej faktury VAT czy od dokonania zapłaty przez generalnego wykonawcę na rzecz podwykonawców, które to czynności są uzależnione w przeważającej mierze od generalnego wykonawcy / wykonawcy robót budowlanych.
Odrębnego omówienia wymaga kwesta uzależnienia wypłaty wynagrodzenia podwykonawcy od sporządzenia protokołu odbioru stwierdzającego dokonanie tej czynności. Zdaniem Sądu Najwyższego taka dodatkowa przesłanka od której zależy wymagalność wynagrodzenia należnego wykonawcy jest dopuszczalna, z tą uwagą jednakże, iż w sytuacji gdy zamawiający z przyczyn leżących po jego stronie uchybia obowiązkowi odbioru robót następuje stan zwłoki po jego stronie i wówczas takie zachowanie zamawiającego pozostaje bez wpływu na roszczenie wykonawcy, który jest uprawniony do żądania zapłaty wynagrodzenia za zrealizowane roboty budowlane, a jego roszczenie staje się wymagalne z chwilą w której po spełnieniu obowiązków przez wykonawcę, odbiór winien nastąpić.
Podsumowując w celu określenia czy dana przesłanka zapłaty wynagrodzenia od zaistnienia której powstaje stan wymagalności wynagrodzenia wykonawcy jest dopuszczalna, należy ustalić czy jest ona zależna od wykonawcy, bowiem co do zasady takie zastrzeżenie należy uznać za dopuszczalne, jednakże jeżeli określona w umowie przesłanka płatności wynagrodzenia jest uzależniona od woli podmiotu trzeciego pozostając jednocześnie poza kontrolą wykonawcy to wówczas należy uznać ją za niedopuszczalny warunek w rozumieniu art. 89 k.c. w związku z art. 647 k.c. i art. 58 § 1 i 3 k.c. i jako taki nieważny z mocy prawa.