Przepisy przewidujące sankcje za rozmaite działania lub zaniechania podejmowane w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej są zawarte w wielu różnych aktach prawnych. Przepisy typowo karne są również zawarte w ustawie Prawo upadłościowe, dalej „PrUpad”. Jednakże, oprócz przepisów penalizujących czyny zagrożone karami pozbawienia wolności (art. 522-523 PrUpad), w ustawie tej są również przepisy wprowadzające odpowiedzialność zbliżoną do odpowiedzialności karnej, za niewypełnienie określonych obowiązków nałożonych przepisami PrUpad.
Art. 373 ust. 1 PrUpad stanowi, że Sąd może orzec pozbawienie prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek lub w ramach spółki cywilnej oraz pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego, członka rady nadzorczej, członka komisji rewizyjnej, reprezentanta lub pełnomocnika osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą w zakresie tej działalności, spółki handlowej, przedsiębiorstwa państwowego, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszenia osoby.
Orzeczenie powyższego zakazu wyklucza więc w znacznym stopniu z obrotu gospodarczego, gdyż sprawca, wobec którego zakaz zostanie orzeczony, nie będzie mógł prowadzić jednoosobowej działalności gospodarczej lub działać w formie spółki cywilnej czy zasiadać w zarządzie lub radzie nadzorczej spółki handlowej.
Zakaz orzeka się na okres od 1 do 10 lat.
Powstaje więc pytanie, wobec kogo taki zakaz może zostać orzeczony? Zgodnie z art. 373 ust. 1 pkt 1)-4) PrUpad, zakaz można orzec wobec osoby, która ze swej winy:
1) będąc do tego zobowiązana z mocy ustawy, nie złożyła w ustawowym terminie wniosku o ogłoszenie upadłości albo
1a) faktycznie zarządzając przedsiębiorstwem dłużnika, istotnie przyczyniła się do niezłożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w ustawowym terminie, albo
2) po ogłoszeniu upadłości nie wydała lub nie wskazała majątku, ksiąg rachunkowych, korespondencji lub innych dokumentów upadłego, w tym danych w postaci elektronicznej, do których wydania lub wskazania była obowiązana z mocy ustawy, albo
3) jako upadły po ogłoszeniu upadłości ukrywała, niszczyła lub obciążała majątek wchodzący w skład masy upadłości, albo
4) jako upadły w toku postępowania upadłościowego nie wykonała innych obowiązków ciążących na nim z mocy ustawy lub orzeczenia sądu albo sędziego-komisarza, albo też w inny sposób utrudniała postępowanie.
O ile każdy z przypadków jest istotny, to niniejszy artykuł jest ograniczony do dwóch pierwszych sytuacji, czyli niezłożenia lub przyczynienia się do niezłożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.
Wielu przedsiębiorców nie jest tego świadomych, ale zgodnie z art. 21 ust. 1 PrUpad, dłużnik jest obowiązany, nie później niż w terminie trzydziestu dni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości. Jeżeli dłużnikiem jest osoba prawna albo inna jednostka organizacyjna posiadająca zdolność prawną obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w powyższym terminie spoczywa na każdym, kto na podstawie ustawy, umowy spółki lub statutu ma prawo do prowadzenia spraw dłużnika i do jego reprezentowania, samodzielnie lub łącznie z innymi osobami (np. członek zarządu spółki handlowej).
Zakaz można orzec jedynie wobec osoby winnej, a sąd orzekając o nim bierze pod uwagę stopień winy oraz skutki podejmowanych działań, w szczególności obniżenie wartości ekonomicznej przedsiębiorstwa upadłego i rozmiar pokrzywdzenia wierzycieli.
Co ważne, mimo wystąpienia jednej z przesłanek wymienionych w pkt 1) – 4) powyżej, sąd może oddalić wniosek o orzeczenie zakazu, jeżeli został złożony wniosek o otwarcie przyspieszonego postępowania układowego, postępowania układowego lub postępowania sanacyjnego, a rozmiar pokrzywdzenia wierzycieli jest nieznaczny.
Możliwość orzeczenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej z powodu niezłożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w ustawowym terminie nie jest nieograniczona w czasie. Jak stanowi art. 377 ust. 1 PrUpad, nie orzeka się zakazu z powodu niezłożenia w ustawowym terminie wniosku o ogłoszenie upadłości lub przyczynienia się przez osobę faktycznie zarządzającą przedsiębiorstwem dłużnika do niezłożenia rzeczonego wniosku w ustawowym terminie jeżeli postępowanie w tej sprawie nie zostało wszczęte w terminie roku od dnia ogłoszenia upadłości albo oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13 PrUpad (majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania lub wystarcza jedynie na zaspokojenie tych kosztów).
Natomiast w przypadku gdy wniosek o ogłoszenie upadłości nie był złożony, zakazu nie orzeka się w terminie trzech lat od dnia ustania stanu niewypłacalności albo wygaśnięcia obowiązku złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości przez daną osobę.
Na zakończenie ważna uwaga co do trybu wszczęcia postępowania o orzeczenie zakazu. Otóż jest ono wszczynane wyłącznie na wniosek wierzyciela, tymczasowego nadzorcy sądowego, zarządcy przymusowego, syndyka, prokuratora, a także Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz Komisji Nadzoru Finansowego.