Jak wskazywano w poprzednich wpisach, zagadnienie dotyczące zaspokojenia wierzycieli jest w obrębie zainteresowania nie tylko szeroko pojętego prawa cywilnego, upadłościowego czy restrukturyzacyjnego. Ta problematyka znajduje się również w obszarze zainteresowania prawa karnego. Kodeks karny zawiera bowiem rozdział, który konkretyzuje przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym.
Czyn zabroniony udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela
Jednym ze stypizowanych we wskazanym wyżej rozdziale czynów zabronionych jest przestępstwo udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela. Zostało ono uregulowane w art. 300 § 1 k.k., który stanowi, że kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Przedmiotem ochrony tego przepisu są roszczenia uprawnionych wierzycieli i ich zabezpieczenie przed nieuczciwymi zachowaniami dłużników zmierzającymi do uniemożliwienia im zaspokojenia tych roszczeń.
Udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela
Opisane przestępstwo jest tzw. przestępstwem skutkowym, a więc aby ponosić odpowiedzialność z tego tytułu musi wystąpić skutek w postaci udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela.
Udaremnienie to całkowite wyłączenie możliwości zaspokojenia wierzyciela, natomiast uszczuplenie oznacza uniemożliwienie zaspokojenia jego roszczenia w jakiejkolwiek części.
Możliwa jest jednak odpowiedzialność za usiłowanie.
Czynność sprawcza
Odpowiedzialności karnej na podstawie art. 300 § 1 k.k. podlega ten, kto doprowadza do wskazanego wyżej skutki poprzez dokonanie którejkolwiek czynności sprawczej spośród wymienionych w rzeczonym przepisie, a więc ten kto udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku.
Grożąca niewypłacalność lub upadłość
Aby można było mówić o popełnieniu czynu zabronionego z art. 300 § 1 k.k., sprawca winien być w stanie grożącej niewypłacalności lub upadłości. W przeciwnym razie nie ma bowiem zagrożenia dla zaspokojenia wierzycieli.
Pojęcie niewypłacalności należy ustalić w oparciu o przepisy prawa upadłościowego. W skrócie, dłużnik jest niewypłacalny, jeśli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, natomiast dłużnik będący osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, jest niewypłacalny także wtedy, gdy jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące.
Nie jest przy tym konieczne, aby niewypłacalność lub upadłość ostatecznie miały miejsce. Wystarczy sam stan zagrożenia nimi.
Aspekty praktyczne
W orzecznictwie zakłada się, iż wystarczy że wierzyciel jest przedsiębiorcą, aby można było mówić o popełnieniu rzeczonego przestępstwa. Zagrożonym niewypłacalnością w rozumieniu przepisu art. 300 § 1 k.k. może być każdy dłużnik podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą.
Przepis art. 300 § 1 k.k. zapewnia ochronę karną również w sytuacji, gdy zadłużenie dotyczy należności publicznoprawnych, np. podatków, ceł, składek na rzecz ZUS.
Pomimo okoliczności, że przepis posługuje się terminem „składniki majątku” w liczbie mnogiej, przyjmuje się, że do popełnienia czynu wystarczy dokonanie czynność sprawczej nawet wobec jednego składnika majątku.
Znamię „w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości” obejmuje wszelkie sytuacje, w których istnieje obiektywnie konkretne, realne niebezpieczeństwo nadejścia upadłości niewypłacalności lub upadłości dłużnika, niebezpieczeństwo, z którym należy się liczyć. Realizacja owego znamienia nie musi się łączyć z nieuchronnością nadejścia któregoś z rzeczonych zdarzeń ani bardzo wysokim prawdopodobieństwem tegoż. Wystarczy, jeśli istnieje znaczące prawdopodobieństwo zaistnienia upadłości lub niewypłacalności, przy czym upadłość lub niewypłacalność niekoniecznie muszą grozić rychłym nadejściem.
Podsumowanie
Funkcjonując w obrocie należy mieć na uwadze, że niektóre działania, pozornie dotyczące jedynie stron umowy, mogą znaleźć się w orbicie zainteresowań organów ścigania. Lojalność wobec kontrahentów-wierzycieli, może być egzekwowana nie tylko cywilnoprawnymi środkami ochrony prawnej, ale również jest chroniona przepisami prawa karnego.