Czy spółka może ponosić odpowiedzialność karną?
Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że odpowiedzialność karną mogą ponosić jedynie osoby fizyczne. Takie przeświadczenie mogło wynikać z faktu, że to wyłącznie w odniesieniu do osób fizycznych można czynić ustalenia w przedmiocie winy za popełnienie czynu, czy chociażby skazać na przewidzianą w kodeksie karnym karę pozbawienia wolności, której spółka handlowa lub inny podmiot zbiorowy nie mogłaby przecież fizycznie odbywać.
Niezależnie od powyższych, racjonalnych wnioskowań, w polskim porządku prawnym istnieje możliwość pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności za czyny zabronione pod groźbą, na poniżej opisanych warunkach.
Charakter odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych
Aktem prawnym dotyczącym zagadnienia odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych jest ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 358), zwana dalej „Ustawą”.
Aby być precyzyjnym należy również wskazać, że odpowiedzialność podmiotów zbiorowych, o której mowa w Ustawie, nie jest odpowiedzialnością karną w ścisłym znaczeniu tego słowa. Jest to odpowiedzialność o charakterze karnym, ale należy ją od zdecydowane oddzielić odpowiedzialności karnej sensu stricto.
Powyższe rozróżnienie jest istotne, gdyż skoro ustawodawca w tytule ustawy oraz w jej treści nie posłużył się wprost pojęciem „odpowiedzialność karna”, po myli art. 116 k.k. przepisów części ogólnej k.k. nie stosuje się do kwestii nieuregulowanych w Ustawie.
Nadto, odpowiedzialność podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony pod groźbą kary nie jest odpowiedzialnością karną, ponieważ jak wskazano powyżej, nie jest możliwe wyczerpanie ustawowych znamion określonej normy ustawy karnej typizującej czyn zabroniony przez podmiot zbiorowy. Jak się przyjmuje, „odpowiedzialność podmiotu zbiorowego ma charakter wtórny i pochodny, a prawnokarną normę sankcjonowaną narusza tu nie podmiot zbiorowy, lecz osoba fizyczna” (D. Habrat [w:] Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Komentarz, Warszawa 2014, art. 1).
Kto jest podmiotem zbiorowym?
Zgodnie z art. 2 Ustawy, podmiotem zbiorowym w rozumieniu Ustawy jest osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków.
Jest nim również spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjna.
Zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione
Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej:
- działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku,
- dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt 1,
- działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1,
- będącej przedsiębiorcą, który bezpośrednio współdziała z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego,
– jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową.
Warunkiem odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jest, aby fakt popełnienia czynu zabronionego został potwierdzony prawomocnym wyrokiem skazującym tę osobę, wyrokiem warunkowo umarzającym wobec niej postępowanie karne albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe, orzeczeniem o udzielenie tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo orzeczeniem sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy.
Oczywiście, Ustawa zawiera katalog przestępstw, których popełnienie i potwierdzenie orzeczeniem rodzi odpowiedzialność również podmiotu zbiorowego. Jest to katalog bardzo rozbudowany, dlatego aby zapoznać się z jego pełnym brzmieniem odsyłam do art. 16 Ustawy. Sygnalizuję, iż katalog ten zawiera wybrane przestępstwa przeciwko m.in.:
- obrotowi gospodarczemu,
- przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi,
- łapownictwa i płatnej protekcji,
- przeciwko ochronie informacji i wiele innych,
a także np. wybrane przestępstwa skarbowe przeciwko:
- obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji,
- przeciwko obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami,
- przeciwko obrotowi dewizowemu oraz
- przeciwko organizacji gier hazardowych.
Jak nadmieniono, jest to katalog bardzo rozbudowany.
„Zawinienie” podmiotu zbiorowego
Jak wspomniano na wstępie, odpowiedzialność podmiotu zbiorowego nie jest odpowiedzialnością karną, gdyż w stosunku do takiego podmiotu nie może dojść do przypisania winy. Jednakże Ustawa wprowadziła minimalne przesłanki odpowiedzialności podmiotu zbiorowego o charakterze subiektywnym, tj. odpowiednik winy w wyborze, winy w nadzorze oraz winy w organizacji. Art. 5 Ustawy stanowi bowiem, iż podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie:
- co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3, lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą – ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego;
- organizacji działalności podmiotu zbiorowego, która nie zapewniała uniknięcia popełnienia czynu zabronionego przez osobę, o której mowa w art. 3 pkt 1 lub 3a, podczas gdy mogło je zapewnić zachowanie należytej staranności, wymaganej w danych okolicznościach, przez organ lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego.
Aby podmiot zbiorowy mógł być pociągnięty do odpowiedzialności przewidzianej w Ustawie, niezbędne jest udowodnienie którejkolwiek z powyższych przesłanek.
Podsumowanie
W określonych sytuacjach odpowiedzialność karną za popełnienie czynu zabronionego mogą ponieść nie tylko osoby działające za podmiot zbiorowy, ale również określone sankcje mogą zostać nałożone na sam podmiot zbiorowy. W przypadku pociągnięcia takiego podmiotu do odpowiedzialności, na zasadach opisanych powyżej, może zostać wymierzona sankcja. O rodzaju kar i środków karnych oraz zasadach ich wymiaru szerzej w kolejnych wpisach.