Peremptoryjny zarzut potrącenia wierzytelności należy do najczęstszych środków obrony podnoszonych przez pozwanych w toku postępowania sądowego w sprawach cywilnych. Chociaż celem instytucji potrącenia jest doprowadzenie do umorzenia wzajemnie przysługujących dwóm podmiotom wierzytelności, co skutkuje zbliżonym efektem do spełnienia świadczenia przez każdą ze stron będącą dłużnikiem przy oszczędności ryzyka i kosztów, to należy mieć na uwadze, iż na gruncie procesu cywilnego zarzut ten był wielokrotnie nadużywany, służąc jedynie przedłużeniu postępowania sądowego, a tym samym odwleczeniu terminu uregulowania roszczenia powoda.
Mając na uwadze powyższe ustawodawca dokonując nowelizacji przepisów postępowania cywilnego, która weszła w życie z dniem 7 listopada 2019 r. wprowadził za pośrednictwem art. 2031 k.p.c. szereg ograniczeń w zakresie podnoszenia środka obronnego jakim jest zarzut potrącenia.
W pierwszej kolejności od zarzut potrącenia należy odróżnić oświadczenie o potrąceniu będące czynnością materialnoprawną. Zarzut potrącenia jest jedynie czynnością procesową pozwanego, której celem jest wykazanie, iż wierzytelność, której zasądzenia domaga się powód wygasła wskutek potrącenia, czego efektem końcowym powinno być oddalenie powództwa. Zarzut potrącenia w tym ujęciu ma szerokie znaczenie obejmując zarówno potrącenie przedprocesowe, które na gruncie procesu cywilnego często przybiera postać zarzutu nieistnienia wierzytelności, jak również potrącenie dokonane w toku procesu stanowiące połączenie czynności procesowej (zgłoszenie zarzutu) z materialnoprawnym oświadczeniem o potrąceniu.
Tym samym ograniczenia ustanowione w art. 2031 k.p.c. odnoszą się zarówno do zarzutu potrącenia w literalnym znaczeniu tego terminu jak również do zarzutu potrącenia zgłaszanego jako zarzut nieistnienia wierzytelności będącego konsekwencją uprzedniego złożenia oświadczenia o potrąceniu.
Przechodząc tym samym do ograniczeń w podnoszeniu zarzutu potrącenia rozumianego w sposób przedstawiony powyżej zaznaczyć należy, iż aby pozwany mógł skutecznie skorzystać z zarzutu potrącenia przedstawiona do potrącenia w toku procesu cywilnego wierzytelności musi spełniać, co najmniej jeden z poniższych warunków:
- Wierzytelność pozwanego musi pochodzi z tego samego stosunku prawnego, co wierzytelność dochodzona przez powoda,
- Wierzytelność pozwanego musi być wierzytelnością bezsporną,
- Wierzytelność pozwanego musi zostać uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego,
Poza powyższymi wymogami natury ogólnej należy mieć na uwadze również inne możliwe wymagania szczególne co do możliwości przedstawienia wierzytelności do potrącenia uregulowane przepisami kodeksu postępowania cywilnego np. w przypadku spraw sądowych w których roszczenie powoda nie przekracza kwoty 20.000,00 PLN podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, do potrącenia może zostać przedstawiona wyłącznie wierzytelność nadająca się również do rozpoznania w tym trybie postępowania sądowego.
Powracając do omówienia poszczególnych warunków ogólnych skutecznego zgłoszenia zarzutu potrącenia poprzez pojęcie tego samego stosunku prawnego należy rozumieć wierzytelność, która co do zasady powinna mieć swoje źródło w tym samym stosunku prawnym co wierzytelność powoda np. wierzytelność z tytułu wynagrodzenia za realizację robót budowlanych oraz wierzytelność z tytuł kar umownych wynikłych z nieterminowej realizacji tych robót budowlanych czy wierzytelność z tytułu umowy z sprzedaży (cena towaru) oraz wierzytelność z tytułu złożenia przez pozwanego oświadczenia o obniżeniu ceny wadliwego towaru w ramach rękojmi. Z uwagi na treść uregulowania art. 2031 kpc należy, jednakże dopuścić możliwość, iż wierzytelność pozwanego może wynikać z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność powoda, lecz nie musi wynikać z tej samej umowy, co może mieć miejsce przy umowach zawieranych w oparciu umowę ramową.
Przymiot bezsporności posiada wierzytelność, której istnienie zostało przez powoda potwierdzone w sposób właściwy lub też dorozumiany.
Trzecia z okoliczności, która pozwala pozwanemu na podniesieniu zarzutu przedawnienia ogniskuje się na uprawdopodobnieniu istnienia jego wierzytelności względem powoda dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego. Instytucja uprawdopodobnienia stanowi lżejszą od udowodnienia formę wykazania przez pozwanego zasadności jego roszczenia przedstawionego do potrącenia. Tym samym, aby zgłoszenie zarzutu potrącenia było dopuszczalne i sąd przystąpił do jego rozpoznania pozwany musi przedłożyć dokumenty które z dużym prawdopodobieństwem wskazują, iż przedmiotowa wierzytelność od powoda mu przysługuje. Dopiero w dalszej kolejności, po spełnieniu tego warunku i przeprowadzeniu postępowania dowodowego w całości, wyrokując i przesądzając o zasadności roszczenia powoda w przypadku udowodnienia przez pozwanego, że roszczenie przysługujące powodowi wygasło wskutek potrącenia możliwe jest wydanie wyroku oddalającego powództwo.
Wymóg uprawdopodobnienia roszczenia pozwanego dokumentami niepochodzącymi wyłącznie od niego, oznacza, że dokument ten musi być wystawiony lub zawierać udział podmiotu trzeciego w jego sporządzeniu. Należy mieć, jednakże na uwadze, iż nie każdy dokument, którego wystawcą będzie podmiot trzeci w którym wskazano na istnienie roszczeń pozwanego względem powoda będzie spełniał wymóg uprawdopodobnienia istnienia tego roszczenia.
Zgłoszenie w toku procesu przez pozwanego zarzut potrącenia wierzytelności, która nie spełnia wymogów określonych w art. 2031 k.p.c. skutkować będzie oddaleniem zarzutu z uwagi na brak spełnienia przez wymogów formalnych określonych w tym przepisie.
Na zakończenie wskazać należy, iż niezależnie od ograniczeń procesowych zgłoszenia zarzutu potrącenia, w obrocie prawnym w przypadku zasadnego z punktu prawa materialnego złożenia oświadczenia o potrąceniu wierzytelności stron uległy wzajemnemu umorzeniu. W przypadku wystąpienia przez powoda z żądaniem zaspokojenia tak zasądzonej wierzytelności, która uległa umorzeniu wskutek skutecznego prawnie oświadczenia o potrąceniu, pozwanemu przysługuje uprawnienie do wystąpienia z powództwem opozycyjnym przeciw powodowi i wykazanie na drodze procesu, iż wierzytelność powoda została skutecznie potrącana, a tym samym umorzona, z tą jednak już różnicą, iż pozwanego nie wiąże reguła art. 2031 k.p.c.